Yaşayış minimumu və ehtiyac meyarı nə deməkdir?
Gələn ildən vətəndaşların yaşayış minimumu daha 5,5 faiz artaraq 285 manat təşkil edəcək. Müvafiq qanunvericiliyə edilən dəyişikliklər fonunda azərbaycanlıların minimum istehlak səbətini belə dəyişikliklər gözləyir. Bundan əlavə, gələn il aztəminatlı ailələrə təyin edilmiş ünvanlı sosial yardımın (ÜSY) hesablanması üçün "məsuliyyətli" göstərici olan ehtiyac meyarı ilə eyni səviyyədə artım vəd edir.
Artıq bir neçə ildir ki, respublikamızda yaşayış minimumu və ehtiyac meyarı bərabərləşdirilib və hazırda hər iki sosial əhəmiyyətli göstərici bütöv kimi qəbul edilir, baxmayaraq ki, aşağıdakıları qeyd etmək lazımdır: ehtiyacdan fərqli olaraq, şərti səbət praktiki olaraq etməli olduğu rolu oynamır. Məsələn, minimum əmək haqqının hesablanmasında istifadə edilmir. Amma əhalinin minimum tələbatının artmasının məntiqi nəticəsi ən kiçik maaş və pensiyanın artırılması hesab edilsə də, bu qərarı hökumətin sosial paketləri çərçivəsində ölkə rəhbərliyi verir. Mütəxəssislər minimum əmək haqqının hansı əsaslarla artırıldığını və bu addımın hansı hesablamalara əsaslandığını izah etməkdə çətinlik çəkirlər.
İqtisadçı ekspert Natiq Cəfərli AYNA-ya şərhində deyib ki, bir qayda olaraq, yaşayış minimumu sosial əhəmiyyətli göstəricilərin hesablanmasında əsas rol oynayır: “Çünki bu, dövlət səviyyəsində müəyyən edilmiş minimum ehtiyac həddinə aiddir. Gələn il azərbaycanlıların minimum istehlak səbəti 285 manata çatarsa, bu, o deməkdir ki, bu məbləğ hər bir vətəndaşın qida, geyim, kommunal xərclər və digər məcburi tələblər toplusuna olan ilkin tələbatını ödəmək üçün lazımdır. Ona görə də sosial müavinətlər, əmək haqqı və pensiya minimumları müəyyən edilərkən qeyd olunan göstərici nəzərə alınmalıdır, çünki nəzəri cəhətdən bunlar bir-biri ilə əlaqəli məsələlərdir. Lakin praktikada hər şey fərqlidir - əmək haqqı və pensiyalar üçün başlanğıc həddi ayrıca qərarlar çərçivəsində qaldırılır”.

Əslində, bu, yoxsulluqla mübarizə üçün bir reseptdir, gəlirləri real xərclərə uyğunlaşdırmağa kömək edir. Həmsöhbətimizin sözlərinə görə, şərti istehlak səbətinin hesablanması ilə bağlı çoxlu suallar yaranır.
“Bizim üçün bu, ərzaq məhsullarının, qeyri-ərzaq mallarının, eləcə də mənzil-kommunal xidmətlərinin, nəqliyyat və rabitə xərclərinin və s. dəsti nəzərdə tutan çox sıxılmış paketi ehtiva edir. Lakin beynəlxalq təcrübədə digər ölkələrə xarici səfərlər, mədəni tədbirlər və s. bu səbətə daxil edilir. Ümumi nəzər saldıqda, şərti səbətə yenidən baxmağın vaxtı çatıb. Mövcud qanunvericiliyə görə, bu, hər beş ildən bir edilməlidir, lakin praktikada yaşayış şəraitinin minimum dəsti sonuncu dəfə 2015-ci ildə dəyişdirilib”, - deyə Cəfərli bildirib.
İqtisadiyyat Nazirliyinin Dayanıqlı inkişaf və sosial siyasət şöbəsinin müdiri Hüseyn Hüseynovun Milli Məclisin komitələrinin birgə iclasında verdiyi açıqlamaya görə, mövcud iqtisadi vəziyyətə uyğun olaraq, yeni ildə minimum istehlak səbətinin tərkibinə yenidən baxılacaq: “Minimum istehlak səbətinin tərkibinə yenidən baxılması məsələsi daim İqtisadiyyat Nazirliyinin gündəliyindədir və müvafiq işçi qrupu fəal işləyir. 2021-ci ildən sonra səbətin tərkibinin dəyişməz saxlanılması qərara alınıb. 2025-ci ildə işçi qrupunun yenidən çağırılması planlaşdırılır”.
İqtisadçı ekspert Rauf Qarayev mövzuya dair AYNA-ya söyləyib ki, qiymətlərin davamlı bahalaşdığı bir şəraitdə real yaşayış minimumu və başlanğıc əmək haqqı real xərclərdən 3 dəfə aşağıdır: “Bizim hesablamalara görə, indiki qiymət səviyyəsində əmək qabiliyyətli insanın yaşaması üçün ayda ən azı 900 manat pul lazımdır. Başqa bir nüans var: minimum səbət mücərrəd dəyər deyil - adətən başlanğıc əmək haqqı və pensiyanı hesablamaq üçün istifadə olunur”.

Amma ən kiçik əmək haqqı hələ də orta nominal əmək haqqından xeyli geri qalır - 345 manatı keçmir. Məcburi yığımlar çıxılmaqla bu, dövlət təşkilatlarında çalışanlar üçün 306 manat, qeyri-neft sektorunda fəaliyyət göstərən özəl müəssisələrdə çalışanlar üçün 316 manatdır. Baxmayaraq ki, reallıqda ölkəmizin imzaladığı Avropa Xartiyasına görə bu, orta nominal əmək haqqının 60 faizini təşkil etməlidir və bu, ayda 600 manata yaxın olur.
Yaşayış minimumundan fərqli olaraq, ehtiyac meyarı yoxsullara dövlət ünvanlı yardımının hesablanmasında daha səmərəli mexanizm hesab olunur. Milli Məclisin üzvü, iqtisadçı alim Vüqar Bayramovun gözlədiyi kimi, ehtiyac həddinin 285 manata qaldırılması ÜSY-nin artmasına səbəb olacaq.

“Məsələn, 5 nəfərlik ailənin aylıq gəliri 900 manatı keçmirsə, indi o, ancaq 450 manat ünvanlı yardıma arxalana bilər. Qeyd olunan məbləğ ailənin ehtiyac meyarı olan 1350 manatla real gəliri arasındakı fərqə bərabərdir. Bu, başadüşülən məntiqə görə, növbəti ildə bu meyarın 285 manata yüksəlməsi ilə cəmiyyətin hipotetik ailəsinə ehtiyac 1425 manata, ona ayrılan pul yardımı isə 525 manata yüksələcək”, - deyə deputat qeyd edib.
Əlavə etmək lazımdır ki, gözlənilənlərin əksinə olaraq, ehtiyac meyarının əvvəlki artımları əhalinin bu yardımla əhatə dairəsinin genişlənməsi ilə deyil, daralması ilə müşayiət olunurdu.